As Irmandades da Fala

Tributo no día do centenario (18 maio de 1916)

Ideas recollidas na ponencia de Emio Xosé Ínsua
no Ateneo de Santiago (18-4- 2016)

   Presentou o acto Euloxio Ruibal “que ven de sufrir un duro golpe persoal”. O conferenciante é o investigador Emilio Xosé Ínsua, natural de Viveiro como os benqueridos irmáns Vilar Ponte.

   Hai versión distintas de como naceron as Irmandades:

a)      Afíns a Aurelio Ribalta

b)      A Cova Céltiga arredor do Patriarca Murguía

c)       Ínsua é máis partidario dos irmáns Villar Ponte, que argallarían todo en paroladas íntimas.  Antón e Ramón mantiñan grande sintonía ideolóxica.

   Antón será o primeiro conselleiro das Irmandades. En 1903, cando era boticario en Foz, contactou con Manuel Leiras Pulpeiro.Así coñeceu a língua galega e o folclore popular.

 

   Antón emigra a Cuba e en dous anos e medio atravesa moitas fases. É moi crítico coas autoridades da illa ás que define como “pelayistas”. Aínda quería recuperar esa colonia do Caribe  tras perdela no 1898. Pese a todo defendía a igualdade de dereitos da súa poboación negra. En 1910, antes de regresar, funda a revista Alma Gallega, onde reivindica o rexionalis-mo galego. Tiña xa un sentimento protonacionalista.

 

   Envíano a Portugal a traballar como xornalista. Alí viña de ser nomeada a República pero os problemas sociais perduran como na monarquía. Así a cruda realidade. E os seus ideais republicanos que tiña de mozo vence defraudados. Queda maravillado pola normalización na fala do portugués.  Nos seus artigos vaise madurando o que serían as bases das Irmandades. En 1915 di que é intolerable que non se edite ningún xornal en galego e non se explicase na escola. “Non se coñecía a Rosalía pero sí se estudaban os ríos americanos”. “cando eu me consideraba o derradeiro superviviente dun pobo suicida” chegou a pronunciar Castelao en loa a Antón.

   Rodrigo Sanz, líder de Solidaridad Gallega, é un dos que fai propaganda galega en Madrid. A loita do catalanismo inflúe. En 1916 houbo alí unha diada apoteósica en prol da lingua. Fundouse unha asociación, Nostra Parla, que foi o espello onde se miraron as Irmandades.

 

 

   Antón apoia o manifestó catalán e presiona a Murguía para que faga o mesmo aquí. Pero non acepta. Ó fundarse a Irmandade en maio asisten tres sectores:

-o de Villar Ponte e a súa muller Micaela Chao. Tamén Antón Chao, que morre xoven. Convertirase na primeira baixa do movemento en maio do 17.

-A dos colegas da redacción de La Voz de Galicia, por exemplo Fernández Merino. Pero pronto abandonan.

-O terceiro sector eran os da Real Academia pero sen Manuel Murguía. Só serán socios da Real Academia sete membros da Real Academia ó longo da súa historia.

   Manuel Murguía tomou duas decisión que lastraron a Real Academia. Reducila a xentes do entorno da Coruña e aceptar a persoeiros de nulo compromiso coa lingua.

   As Irmandades exixían maior compromiso da Real Academia, “que sempre mostrou neste aspecto un carácter timorato”. Houbo un soterrado enfrontamento.

   A fins dos 20 Vicente Risco e Otero Pedrayo ingresaron nas Irmandades. Non era algo casual. Eladio Rodríguez, que presidía a Real Academia, era defensor da dictadura de Primo de Rivera.

   As Irmandades foron “magmáticas” nos comezos. Había xente de ideas moi diversas. Servía calquera con sentimento pola lingua.

   A primeira foi a da Coruña, 18 de maio do 1916, tivo un tono republicano e de esquerdas. A de Santiago, celabrada dez días despois no actual instituto Rosalía de Castro, e máis heteroxénea. Entre os compoñentes temos o líder obreiro José Pasín ou Francisco Vázquez, xornalista que seguía a Maura. Sacerdotes como Jesús Carro ou Manuel Vidal Rodríguez, que escribía libros en galego. Gil Casares era moi de dereitas mentras Manuel María González era republicano. Manuel Vidal quería que fosen católicas.

   Había crises de desafección. Marchaba xente constantemente. A de Ferrol tivo unha desfeita no 18 e logo revive nos 20 cando se pon en marcha a Editorial Céltiga.

   Jaime Quintanilla abandona as Irmandades, colaborara na I Asamblea de 1918, para logo irse ó Partido Socialista.

   A de Ourense sufriu unha vida fluctuante. Comezou sendo agraria e conservadora. Pero desde 1917 coa chegada de Losada Diéguez será un dos polos de atracción de toda unha pléiade de intelectuais.

   Había un pulso permanente entre o sector ourensán, apoiado polo de Baiona, e o da Coruña.   A de Ourense veían unha Galicia céltica, labrega e católica. Esa era a súa utopía.  A da capital herculina era máis democrática, republicana e laicista.   A terceira é a de Lugo no 1921. E a cuarta é a de Monforte. Logo ven a escisión.     

   Antes se aparcaran as diferencias ideolóxicas en prol da afianzar a lingua. Pero había proble-mas máis grandes que rematan coa ruptura no 22.

   Estaban na época do bipartidismo ou caciquismo. As Irmandades quixeron romper con iso. Apostaban pola participación electoral. Apoiaron a Lliga Regionalista de Cambó nas eleccións parlamentarias de febrero de 1918.  Querían darlle unha volta ó sistema da Restauración. Pero sufriron agresións físicas. Luís Porteiro Garea foi tiroteado en Celanova mentres daba un mitin. Só houbo un candidato que gañou, Calvo Sotelo. Foi un fracaso estrepitoso. Parecía que este vieiro estaba amañado.

   Entón divídense en dous sectores.

-O avogado de Vilalba Luis Peña Novo estaba ao frente da Imandade coruñesa. Quería presentarse ás eleccións municipais,onde a xente vota a quen coñece. É dicir,comezar dende o chan. E conseguirá ser elexido.

-Outros como Vicente Risco ou Losada Diéguez pensaban que participar nos comicios é lexitimar un sistema corrupto, caciquil e fraudulento. Imitan o modelo irlandés, país que  consegue a independencia no 21. Consistía nun “goteo continuo” para convencer á sociedade para que se derrube o réxime. 

   As Irmandades na súa historia apenas tiveron relación co movemento obreiro, que eiquí estaba pouco organizado.  Eles tiñan 700 afiliados e o PSOE daquela apenas 600.  Esto se aprecia ben en Xente ao lonxe de Blanco Amor. Xa existían os boicots anarquistas. O campesinado galego estaba constituido no agrarismo. Na época dourada das Irmandades da Fala, de 1922 ao 25, hai un esforzó por acercarse ó mundo agrario para ter do seu lado “ese exército con eles”.

   A entente desfaise cando se implanta a Dictadura. Os da Coruña sufren censura, inquina e represión. Ánxel Casal tiña unha  ficha policial; había policías infiltrados cada vez que se reunía.    

   Joaquín Costa pedira un ciruxán de ferro e o consegue con Primo de Rivera. Acaban colaborando co réxime.Foron inxenuos. Houbo estupor dentro das Irmandades, que se esfarelan. Manuel Antonio reflexou todo iso. Desaparecen entre outras a Editorial Céltiga, a mocidade de Madrid, a revista Terra en Bos Aires… Só resiste a Irmandade da Coruña porque ingresan os activistas máis xóvenes. 

   Os da Coruña eran demócratas e republicanos. Desafiaban á Dictadura. Falamos de Ánxel Casal, Bernardino Varela do Campo, Fernando Blanco ou Víctor Casas. Poñen en marcha escolas que falan en galego.  Cando Casal non podía acudir ás aulas o suplía Luís Acuña.

   Cando se achega o final da dictadura, fervíase a súa descomposición, a Irmandade da Coruña quere reunificar a ING (Irmandade Nacionalista Galega).   En abril do 30 fan a 6ª asamblea.    Por medio do Pacto de Lestrove pactarán cos radicais de Lerroux. Loitaban pola democracia e a república federal. Hai un debate. Adoptar a mesma táctica que a Irmandade da Coruña ou reconstituir un núcleo puro do galeguismo que se preocupe de como vai ser encaixada Galicia nun futuro réxime. Apostaban por “agardar e ver”.

   O sector da ORGA, Organización Republicana Gallega Autónoma, colaborou con Casares Quiroga. O réxime tambaleou e caeu.  O galeguismo so foi capaz de presentar candidaturas puras en Pontevedra. Só conseguiu un deputado, Castelao.   O núcleo pontevedrés,do propio Alfonso Daniel e Alexandre Bóveda, constituen o Partido Galeguista en decembro do 31. As Irmandades que foran resucitando tiveron que disolverse e convertirse en delegacións do Partido Galeguista. En xeral, adquiriron diversos matices e fasquías ata a actualidade.  Non foi un cambio traumático, agás o núcleo irmandiño da Coruña de Alfredo Somoza e Antón Villar Ponte. Non cabe dúbida a que a súa incidencia e proxección cara o futuro foi tremenda.

   O impacto cultural das Irmandades, paralelamente ás inciativas políticas, sería como un II Re-xurdimento.  Querían que Galicia tivera unha cultura completa. A literatura galega, fomentada con moitos certámenes e banquetes literarios, xa non será só poética senón tamén prosa, en-saio, xornalismo, teatro… Fomentan revistas e xornais e xorden as primeiras editoriais fortes: Céltica, Lar ou Nós. Creanse gramáticas e diccionarios. Volcáronse nos coros populares. Apoian a arte, pintura e escultura.  “Asorey convírtese no escultor da raza”.  Daniel de la Sota, ao frente da Deputación de Pontevedra, apostou polos artistas.   En canto as artes plásticas, a pintura galega fixera un esforzó por poñerse en pé.  Francisco Llorens e Carmelo F. González axiña quedan caducos. Álvarez de Sotomayor representaba o academicismo. Salvo Colmeiro, Arturo Sou-to e Luís Seoane os demais quedaron ancorados nunha reivindicación paisaxística e labrega.